وقف، نوع دوستی الهی

به مناسبت آغاز هفته وقف

اگرچه فرهنگ اسلامی بود كه واژه “ وقف ” را به ایران زمین منتقل كرد اما محتوای این واژه ، به دلیل ماهیت انسانی اش، در دوران تمدنی پیش از اسلام هم مصادیق بسیار فراوانی داشت، به همین دلیل هم بود كه با وجود پیش زمینه عمیق دینی ای كه واژه وقف را همراهی وهمیاری می كرد، معنای این واژه در فرهنگ ایران پس از اسلام هم گسترش پیدا كرد و شامل مصداق های بسیار متفاوتی شد كه از انگیزه هایی بعضا غیر دینی، و البته نه ضد دینی، بهره می بردند.

اسلام به ایرانیان آموخته بود كه وقف را نه یك وظیفه، كه یك عمل مختارانه و صد البته شریعت پسندانه و دینی به شمار آورند. وقف، بخشیدن قسمتی از دارایی شخصی بود كه معمولا جنبه مالی صرف نداشت و در دوران صدر اسلام بیشتر شامل بخشی از یك عمارت، تكه ای زمین، نخلستانی كوچك، زمینی بایر و یا مزرعه ای حاصلخیز می شد.

وقف چند تفاوت اساسی با خمس و زكات و وظایفی این چنینی داشت.

1- خمس و زكات، به عنوان یك وظیفه شخصی، علاوه بر سهمی كه در پالایش درونی مومنان داشت، نقش مهمی هم در اقتصاد حكومت وقت ایفا می كرد. میزان آن محاسبه شده بود و حاكمان اسلامی می توانستند از طریق آن به بخشی از نیازهای مالی مردمان، سامان ببخشند. میانگین خمس و زكاتی كه در انتهای هر سال مالی جمع آوری می شد نیز قابل اندازه گیری و برنامه ریزی بود.

2- موارد مصرف خمس و زكات هم تقریبا مشخص بود و استفاده از آنها در موارد غیر متعارف، تقریبا نامعمول و ناممكن بود.

3- «وظیفه» بودن خمس و زكات و واجب عینی بودنشان، ماهیت آنها را متفاوت و متمایز از دستورات دینی دیگری كرده بود كه تحت مقوله مستحب و یا حتی واجب كفایی می گنجیدند؛ وقف در هر سه مورد با خمس و زكات تفاوت داشت.

اولاً میزان مشخص و معینی نداشت و امكان هیچ برنامه ریزی حساب شده ای بر اساس منافع جمعی حاصل از آن پدید نمی آمد، ثانیاً مورد مصرف مشخصی نداشت و صاحب آن در تعیین نوع استفاده و كاربرد آن اختیار تام داشت . ثالثاً عملی مستحب بود، بدین معنا كه ناشی از انتخابی كاملا آزادانه و فارغ از الزامات قطعی دینی بود. اما سر این تفاوت ها در چیست؟

شاید مهم ترین دلیل تفاوت وقف با دستورات دینی ای نظیر خمس و زكات در این است كه مومنان در خلال انجام این عمل، علاوه بر دست یافتن به خلوص ناشی از عمل زاهدانه كه از طریق عملی چون اهدای صدقه نیز حاصل می شود، در یك فرآیند تاثیرگذاری مستقیم اجتماعی نیز شركت می جویند؛ هنوز هم وقتی از جلوی هر كدام موقوفات از دكتر افشار می گذریم، به خاطر انتخاب های شگفت انگیزش آرزو می كنیم كه ای كاش امكان و تمتع كافی برای بخشیدن چنین موقوفاتی به اجتماع را داشتیم. از طریق این عمل خاص است كه شخص می تواند به گسترش و توسعه آن چیزی بپردازد كه به زعم او، در شرایط زمانی و مكانی خاص ، به كار مردمان می آید و گره از كار آنان می گشاید. واقف از طریق انتخاب بستر خاص مورد نظرش، هدفی را نشانه می رود كه به نظرش، اهمیتی اساسی تر از سایر اهداف دارد.

از سوی دیگر برای وقف كننده این امكان وجود دارد كه برای موقوفه خود، مصرف خاص تعریف كند و امكان بهره برداری های دیگر از آن را منتفی كند. بسیار دیده ایم قرآن ها و كتاب هایی را كه وقف یك مسجد یا كتابخانه خاص شده اند و واقف، جابه جایی آن ها را حتی برای مطالعه ممنوع كرده است. این هم از محسنات سنت وقف است. واقف قصد انحصارگرایی ندارد. او با این كار از فروپاشیدگی نهادهای متمركزی جلوگیری می كند كه احتمالاً به مرور زمان و با سعی فراوان دیگران فراهم آمده اند و افراد جامعه از همین تمركز است كه بهره می برند. اگر هر كدام از كتاب های هر كتابخانه ای را به خانه یكی از دوستداران كتاب منتقل كنیم ، دیگر كتابخانه را خالی از معنا كرده ایم.