رسانه دینی یا دین رسانه ای

فیلمنامه سریال "یوسف پیامبر(ع) " به کارگردانی فرج الله سلحشور که در سال 81 (زمان ریاست آقای دکتر لاریجانی ) در ده جلد 200 صفحه ای به شورای ارزیابی سیما فیلم ارائه شده بود و زمان تقریبی فیلمبرداری آن حدود 32 ماه به طول انجامیداز اوائل تیر ماه جاری از شبکه یک سیما در حال پخش می باشد که محمود پاک نیت، کتایون ریاحی، مصطفی زمانی (در نقش حضرت یوسف(ع))،پروانه معصومی، جعفر دهقان، جهانبخش سلطانی، مهوش صبرکن، امیرحسین مدرس، رحیم نوروزی و جمعی دیگر از بازیگران در این سریال به ایفای نقش می پردازند.

از همان ابتدا انتقادات بسیاری چه از حیث محتوا وچه از حیث ساختار در مورد این مجموعه تلویزیونی عنوان گردید که بازتاب های گسترده ای را در میان علما و دانشگاهیان و جامعه در پی داشت.بنحوی که حدود 500 اظهار نظر در وبلاگ اختصاصی فرج الله سلحشور به این حوزه اختصاص یافته است.بسیاری از انتقادات حول محور محتوایی این سریال بوده است که می توان آن را در دو حوزه مذهبی و تاریخی مورد توجه قرار داد. به عنوان مثال همسران یعقوب (دو خواهر هم زمان) (جوابیه سلحشور:ازدواج حضرت یعقوب با دو خواهر هم زمان به طور متواتر در کتب تفسیر و تاریخ آمده و آن زمان ازدواج با دو خواهر را بلا مانع ذکر کرده و این نهی را به بعد از ظهور اسلام نسبت داده اند.) (1)

یا اذعان حضرت یوسف (ع)به خطا واشتباه (بر اساس عقیده شیعه که مستقیماً بر اساس دلایل قرآنی و برهان‌های روایتی گرفته شده همة انبیا و امامان از خطا و اشتباه مصون هستند. تکرار این دو کلمه، یعنی خطا و اشتباه که در این فیلم دائما حضرت یوسف به خود نسبت می‌داد، خلاف صریح قرآن است. این معنا با جمله آخر آیة 24 سورة یوسف ابدا مطابقت ندارد و دست آویزی برای مخالفان بر ضد عقاید صحیح و پاک شیعه است. (2)

درهرحال مهندس ضرغامی رئیس سازمان صدا و سیما،مجموعه تلویزیونی"یوسف پیامبر(ع)" را بر اساس اجماع نظرات و سندیت نظریه های قرآنی، تاریخی و روایی دانست و بر رضایت مردم از آن تاکید کرد.وی درباره انتقادهای برخی علما و کارشناسان به مجموعه"یوسف پیامبر(ع)" به خبرگزاری مهر گفت :«این مجموعه موفق بوده و این را نظرسنجی ها، تعداد مخاطبان و رضایتمندی مردم نشان می دهد. برای تولید این مجموعه پژوهش های مفصل شده است.» وی افزود: «آیات، روایات و متون تاریخی از سوی کارشناسان، علما و صاحب نظران دینی و تاریخی مورد توجه گسترده قرار گرفته است. ممکن است در بخشی یک روایت یا قرائت خاص از حادثه یا تاریخ مربوط به زندگی حضرت یوسف (ع) در یک متن معتبر به گونه ای خاص باشد، اما در تفاسیر علما و بزرگان هم مسائلی هست که جامعه امروز آنها را به گونه ای دیگر اقتضا می کند.» (3)

اما گذشته از موضوعات اسنادی در این سریال ،باید به اصل ماهیت پرداختن به تصویر یوسف(ع) نیز توجه نمود؛ فرج الله سلحشور برای یافتن بازیگری که در نقش حضرت یوسف از کودکی تا بزرگسالی بازی کند، مدت های زیادی وقت صرف کرد تا بالاخره بعد از نظرسنجی از افراد مختلف و امتحان 3 هزار بازیگر و نابازیگر، به این نتیجه رسید که مصطفی زمانی را برای این نقش انتخاب کند. او حتی از افرادی که برای بازی در این سریال تست داده بودند هم درباره مصطفی زمانی نظرسنجی کرد و در مجموع به این نتیجه رسید که او برای این نقش مناسب است. «زمانی» اهل فریدون کنار و حدوداً 24 ساله می باشد. البته سلحشور برای انتخاب سایر بازیگرانش هم شیوه خاصی را مدنظر قرار داده بود و آنها را بر اساس صلاحیت هایی که داشتند، انتخاب کرده است. بیشتر بازیگرانی هم که برای این سریال انتخاب کرده، چهره های معروفی نیستند زیرا این نکته را مدنظر قرار داده که فردی باید در این سریال بازی کند که کمتر شناخته شده باشد تا بیننده آنها را بیشتر باور کند. (4)

اما وقتی سیر به تصویر کشیدن امامان(ع)و انبیاء الهی(ع) را در رسانه ملی مورد نظر قرار می دهیم در این مورد با تفاوتی آشکار روبرو می شویم چرا که یوسف(ع) در فهم عرفی مردم به عنوان مظهر زیبایی شناخته شده است و این معنایی در ذخائر فرهنگی ایران است که ریشه ای تاریخی در فرهنگ و ادب پارسی دارد چنانکه شعرا و ادبا ،گاه در بیان زیبایی فردی، قالب صفات را عاجز می بینند زیبا و زیبایی را به یوسف(ع)تشبیه می نمایند؛ چنانکه شهریار می گوید: کارگل زار شود چون تو به گلزار آیی... نرخ یوسف شکند چون تو به بازار آیی/ یا اینکه حافظ می فرماید : گفتند خلائق که تویی یوسف ثانی ...چون نیک بدیدم بحق تو به از آنی. اینجا بدرستی می توان فضای فرهنگی حافظ تا شهریار را که دوره ی معاصر ماست در یک خط سیر مداوم مورد توجه قرار داد .براین اساس فهم حافظ وشهریار را می توان ملهم از فهم فرهنگی عصر هرکدام از ایشان دانست .گرچه ذکر این نکته ضروری است که یوسف(ع) در شعر فارسی تنها به زیبایی شهرت نیافته که به پاکدامنی نیز مورد توجه شعرا بوده است (به عنوان مثال :بی گناهی کم گناهی نیست در دیوان عشق.... یوسف از دامان پاک خود به زندان می رود. /دل محالست ز ما عشوه ی دنیا ببرد ....یوسف آن نیست که فرمان زلیخا ببرد و یوسف گمگشته بازآید به کنعان غم مخور...کلبه احزان شود روزی گلستان غم مخور(حافظ))

اما در هرحال مثالهای فوق الذکر این معنا را نمایان می کند که در مورد حسن ظاهری یوسف یک فهم فرهنگی عمیق در ذخیره ی اجتماعی ایران ته نشین شده است بنابراین وقتی که کسی نام یوسف را می برد نا خودآگاه این حسن ظاهر در ذهن او متجلی می شود ،و پیامبری زیبارو را متصور می شود بدون اینکه از او تصویری واقعی در ذهن داشته باشد همه این مضامین تاهنگامی است که رسانه ،یوسفِ صد قلم گریم شده را به تصویر نکشد....

قبل از اینکه سریال امام علی(ع) پخش شود هیچ کس از مالک اشتر (ره)آن یار صدیق امیرالمؤمنین (ع) تصویری در ذهن نداشت الا اینکه او را نمادی از قدرت و ولایت مداری می دانست اما بعد از نمایش این سریال مفهوم مالک اشتر با مصداق داریوش ارجمند شرطی شد (برای مطالعه بیشتر رجوع کنید به :زمینه روانشناسی هیلگارد .ریتا اتکینسون، ریچارد اتکینسون، سوزان نولن هوکسما، ادوارد اسمیت، داریل (مترجم): محسن ارجمند حسن رفیعی ، مرسده سمیعی) ارجمندی که قبل وبعد از این سریال هم بازیگر نقش های مثبت بود و هم منفی!( البته این اقتضای برخی بازیگران خاکستری است که این قابلیت را دارند که هم نقش مثبت بازی کنند هم منفی،موضوعی که علاوه حرفه ای بودن به میمیک صورت نیز مربوط می شود) حال این بازیگر نماد مالک اشتر در ذهن مردم است.( همین الان که این متن را می خوانید واقعا چه تصویری از مالک در ذهن شماست؟ تصویر داریوش ارجمند برسر اسب ،یا جلوی خیمه های معاویه یا تصویر او در هنگامی که عسل مسموم او را از پای درآورده ،همه اینها تصاویر داریوش است که در ذهن شما بصورت مالک متجلی می شود. از این گذشته حتی وقتی یک روحانی سر منبر نام حمزه را می برد چهره آنتونی کوین در ذهن شما متجلی می شود نه فقط شما که همه مخاطبان !) این موضوعات اگرچه در بداهه امر قابل تفکیک بنظر می رسد ولی مفهومی ارجاعی(restoration) را ساختار بندی می کند.

حال تصور کنید این معنا در مورد مظهر زیبایی در ذخیره ی فرهنگی یک ملت مطرح شود در این صورت نمایش صورت یوسف یعنی شکستن تصویری فرهنگی از ایشان به عنوان مظهر جمال الهی در بین مردم یعنی مصطفی زمانی در هرنقش دیگری چه خوب چه بد نقاش و تصویرگر یوسف(ع) در ذهن مخاطب است. جالب است در کشورهای عربی که موضوع فساد اخلاقی در آنجا برای کسی تازگی ندارد وقتی سریال (مریم مقدس) ساخته شهریار بحرانی را نمایش می دهند حتی زکریای نبی را با هاله ای از نور (مانند سریال امام رضا(ع)) به مخاطب عرضه می کنند اما رسانه ی ملی در این حوزه به فهم جدیدی دست پیداکرده است! مصطفی عقّاد امیرالمؤمنین(ع) را مانند پیامبر(ص) در فیلم (الرساله) نشان داد یعنی هیچ تصویری از آن بزرگوار نمایش نداد اما رسانه شیعه ی ما حضرت(ع) را تمام قامت نمایش داد ,امام رضا(ع) را به تصویر کشید و حالا نیز این معنا را در مورد یوسف(ع)که وجه ممتازی حتی نسبت به موارد اخیر دارد اجرا نموده است.

باید توجه داشت که بحث فقهی این موضوع مورد نظر ما نیست؛ شاید اصلاً نمایش معصوم چه پیامبران چه امامان از لحاظ فقهی بلامانع باشد .اما بحث ما از حیث تأثیرگذاری برمخاطب است .

براین اساس بنظر می رسد رسانه باید توجه زیادی به این امر داشته باشد، بی شک معنای رسانه ی دینی این نیست که مسئولین فرهنگی ورسانه ای ائمه و اولیای الهی را بأیّ نحوٍ کان به عرصه تولید رسانه ای وارد نمایند!بلکه مقصود این است که تعالیم ومعارف آن بزرگواران در طول تولیدات فرهنگی مورد توجه قرار گیرد، و این همان فصل ممیز رسانه ی دینی و دین رسانه ای می باشد.

پی نوشت ها:

1- وبلاگ اختصاصی فرج الله سلحشورhttp://fsalahshur.blogfa.com

2- به نقل ازحجت‌الاسلام حسین انصاریان، خبرگزار برنا از قم به نقل از حوزه علمیه قم

3- خبرگزاری مهر ????/??/??رhttp://www.mehrnews.com/fa/newsdetail.aspx?NewsID=783645

4- خبرگزاری  برنا

منابع:

روانشناسی هیلگارد

سایت شهید آوینی