تبیان، دستیار زندگی
به طور كلی می‏توان گفت: پرداخت خمسِ اموال، دو نقش اساسی در زندگی مسلمان‏ها به ویژه شیعیان ایفا می‏كند: 1 - مادی (توزیع ثروت بر اساس عدالت اجتماعی) 2 - معنوی ( تهذیب نفس)
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

فلسفه خمس

چرا باید خمس بدهیم؟

پول

به طور كلی می‏توان گفت: پرداخت خمسِ اموال، دو نقش اساسی در زندگی مسلمان‏ها به ویژه شیعیان ایفا می‏كند:

1 - مادی (توزیع ثروت بر اساس عدالت اجتماعی)

2 - معنوی ( تهذیب نفس)

عدالت اقتصادی در پرتو بعثت پیامبران

قرآن كریم یكی از مهم‏ترین دلایل اجتماعی بعثت پیامبران را زمینه‏سازی برای اقامه قسط و گسترش مطلق عدالت توسط خود مردم می‏داند: «لقد ارسلنا رسلنا بالبیّنات و انزلنا معهم الكتاب و المیزان لیقوم الناس بالقسط؛(1) ما پیامبران را با دلایل روشن و معجزات آشكار فرستادیم و كتاب و میزان حق و باطل را با آنان همراه ساختیم تا مردم (در پرتو تربیت دینی) به عدل و قسط قیام كنند». پس از آن بلافاصله می‏فرماید: «و انزلنا الحدید فیه بأس شدید و منافع للناس؛(2) و آهن را فرود آوردیم كه در آن نیرویی شدید و سودهایی برای مردم است.»

گرچه در آهن منافع فراوانی نهفته است، منتها یادآوری آن در كنار بعثت رسولان و كتاب و میزان، بدان دلیل است كه این فلز را می‏تواند به صورت شمشیر و تیر و نیزه در آورده و متمرّدان از خط عدالت و بر هم زنندگان نظم اجتماعی را تنبیه كند.

تعریف عدالت‏

عدالت به مفهوم اتمّ آن عبارت است از: اعطای حق هر صاحب حقی كه شامل حق الله نیز می‏شود. امام سجاد (علیه‌السلام) فرمود: «حق الله الاكبر علیك ان تعبده و لا تشرك به شیئاً؛(3) بزرگ‏ترین حق خدا این است كه او را پرستش كرده و احدی را شریك او قرار ندهی.»

گاهی عدالت به معنای قرار دادن هر چیزی در جای‏گاه و پایگاه مناسب خویش است؛ از انفاق و پرداخت حقوق مالی گرفته تا سخن گفتن به موقع و هر كسی را در مقام مناسب گذاشتن، و نیز توزیع و تولید ثروت به صورت مناسب و عادلانه.

مقبولیت عدالت‏

اصل عدالت و ضرورت آن، مقبول تمام مكتب‏ها و انسان‏هاست و همواره از بزرگ‏ترین آرمان‏های بشری و چالش‏های پیش روی جوامع بوده و هست. هر انسانی پیرو هر مكتب و مرامی كه باشد، در صورتی كه وجدان و فطرت عقلانی خود را از دست نداده باشد، اجرای عدالت را برای اداره جامعه ضروری می‏داند، چرا كه افراد بشر به دلیل غریزه استخدام یا طبیعت اجتماعی زیستن و یا كثرت حوایج، نمی‏توانند انفرادی زندگی كنند، بلكه نیاز به قانون عادلانه و اجرای آن دارند. متأسفانه گسترش جوامع بشری و فقدان عدالت اجتماعی باعث گردیده كه ظلم و تجاوز، گسترده شود و در هر عصری ثروت‏های كلان در دست گروهی معدود قرار گیرد و اكثریت جامعه در فقر و محرومیت به سر ببرند.

ایمان و عقیده است كه پشتوانه و ضامن اجرای خمس است، زیرا اگر كسی به دروغ بگوید: خمس ندارم یا پرداخته‏ام، حكومت اسلامی در شرایط عادی حق تجسّس و تفحص ندارد، چرا كه پرداخت خمس به ایمان و اعتقاد مردم بستگی دارد. به همین دلیل خطاب در این‏گونه احكام با مؤمنان و متقین است و كسانی كه ایمان ندارند مخاطبان خمس نمی‏باشند.

سیستم اقتصادی در اسلام‏

باید توجه داشت كه سیستم اقتصادی توزیع و تولید ثروت‏ها و پرداخت خمس و زكات و سایر مسائل مالی مانند كفارات، دیات و غیره نیز، رعایت عدل اجتماعی را در بعد اقتصادی روشن می‏سازد، زیرا بدون یك سیستم اقتصادی، قشر عظیمی گرفتار فقر و محرومیت می‏شوند. به همین دلیل مقصود ما از اقتصاد اسلامی، آن سیستمی است كه به وسیله آن راه و رسمی كه اسلام در تنظیم حیات اقتصادی دارد تجسّم و عینیّت پیدا می‏كند.

به عقیده دانشمندان بزرگ اسلامی همچون: علامه مطهری و شهید آیة الله صدر و بسیاری از عالمان روشن‏بین اهل سنّت، اسلام دارای یك نظام مالی و اقتصادی محكم بر پایه توحید است. استاد مطهری می‏نویسد: وقتی می‏گوییم اقتصاد اسلامی، منظورمان علم اقتصادی به شكل اقتصاد برنامه‏ای و دستوری است، نه اقتصاد علمی كه مانند سایر علوم می‏باشد، چون در این صورت اقتصاد اسلامی یا مسیحی و یا ماركسیستی معنا ندارد؛ چنان‏كه فیزیك یا شیمی اسلامی یا مسیحی نداریم.

مبانی فلسفی نظام اقتصادی (با رویكرد خمس)

پیش از آن‏كه به مبانی فلسفی نظام اقتصادی اسلام بپردازیم نخست باید واژه فلسفه را بررسی كنیم، چرا كه این واژه در علوم و معارف بشری، دو معنای كلی دارد: گاهی فلسفه به معنای دانش مخصوص و معروفی است كه موضوع آن، وجود و هستی است؛ فلسفه در این معنا به مفهوم هستی‏شناسی است كه به دو شاخه امور عامه و الهیات به معنی الاخص تقسیم می‏گردد.(4) و گاهی فلسفه عبارت است از تبیین علمی و عقلانی هر پدیده كه در این معنا به فلسفه كاربردی اطلاق می‏شود. مراد نگارنده از فلسفه اقتصاد اسلامی و حكمت تشریع خمس، بدین مفهوم می‏باشد؛ یعنی پرسش‏ها و پاسخ‏های عقلانی درباره مسائل مالی كه یكی از آنها مسئله خمس است.

پرداختن به موضوع خمس و فلسفه وجوب آن از دو جهت اهمیت دارد:

یكی این‏كه، دین مبین اسلام به دلیل اهمیتی كه برای معرفت و عقلانیت در تمام شئون زندگی قائل است باید دید حكمت وجوب پرداخت خمس اموال را چه می‏داند و یا چه می‏توان درباره آن گفت، چرا كه اسلام برخی از احكام را با ذكر دلایل تشریع آن مطرح ساخته و درباره برخی از احكام به بیان حكمت آنها نپرداخته، بلكه پیروان خود را به كسب علم و معرفت بیشتر درباره فلسفه احكام دعوت كرده است.

جهت دوم این است كه با گذشت زمان، فریضه خمس تحت تأثیر بعضی از عوامل اجتماعی و شبهات انحرافی قرار گرفته و كم‏رنگ شده است. باید علل كم‏رنگ شدن و راه‏های احیای این فریضه مالی را روشن سازیم تا بیشتر مورد توجه قرار گیرد، به ویژه در عصر ما كه تعبّد را در سایه تعقّل می‏پذیرند و اذهان عمومی در برابر انواع شبهات، تخریب‏ها و تفسیرهای مختلف قرار دارد و انتخاب هر یك از آنها نیازمند دلیل معقول و مشروع می‏باشد.

قرآن كریم یكی از مهم‏ترین دلایل اجتماعی بعثت پیامبران را زمینه‏سازی برای اقامه قسط و گسترش مطلق عدالت توسط خود مردم می‏داند

علل تهاجم به خمس آل رسول (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله)

فریضه خمس به دلایل مختلف مورد تهاجم قرار گرفته و عملاً كم‏رنگ شده است. این فریضه واجب الهی نه تنها از ناحیه دشمنان، تخریب می‏شود، بلكه گاهی از ناحیه مقدس‏نماها و برخی از مرشد نمایان و شِبه روشن‏فكران دینی نیز در معرض حمله و هجمه قرار گرفته و می‏گیرد.

پس از انقلاب اسلامی برخی می‏گفتند كه با پرداخت مالیات، دیگر خمس واجب نمی‏شود، در حالی كه مالیات ربطی به خمس ندارد. برخی دیگر از كج‏اندیشان نیز معتقد بودند كه خمس فقط باید به دست امام زمان (عج) برسد، از این‏رو پول‏ها را در زمین دفن می‏كردند تا امام عصر (عج) پس از ظهورش آنها را بردارد و مصرف كند. بالاخره، این فریضه واجب الهی در كشاكش ظن و گمان‏های هوس آلود برای برخی به صورت امر مبهم در آمده و حقیقت آن را در نیافته‏اند.

اما فقهای شیعه با استناد به كتاب و سنّت، دیدگاه روشنی در این باره دارند كه در كتاب‏های مستقل به صورت مستدل و نیز در رساله‏های عملیه برای عموم آورده‏اند.

رعایت در مصرف خمس‏

مراجع و علمای بزرگوار در مصرف خمس بسیار دقت می‏كردند. نگارنده خود ناظر بودم كه یكی از بازاری‏های تهران خمس كلانی برای امام راحل (قدّس سرّه) آورد. پس از پرداخت آن، عرض كرد: یك تومان از این پول را برای تبرّك برگردانید. امام فرمودند: این پول نه مال من است نه مال تو، من نمی‏توانم برگردانم. یكی از طلبه‏ها كه نزدیك حضرت امام نشسته بود، یك تومان از جیبش در آورد و به امام داد. امام آن را گرفت و به بازاری داد.

هنگامی كه امام (ره) در نجف تبعید بودند روزی شنیدند كه یكی از بازاری‏ها می‏خواهد برای حاج احمد آقا جشن عروسی بگیرد، حضرت امام نامه‏ای نوشتند كه مبادا از وجوهات مصرف كنید.

مرحوم آیة الله مدنی از هدایای مردم ارتزاق می‏كردند و حاضر نبودند وجوهات را در زندگی شخصی مصرف كنند.

به هر روی، بسیاری از مراجع عظام در حد بسیار اندك از سهم امام استفاده می‏كردند و دیگران را به احتیاط كامل دعوت می‏نمودند. در این‏باره، نمونه‏های فراوانی از پرهیز و احتیاط علما در مصرف خمس وجود دارد، ولی همین نمونه‏ها نشان می‏دهد كه عالمان اسلامی به هیچ وجه خمس را برای خود نان‏دانی نكرده‏اند.

پیوستگی سیستم اقتصادی و اصول اعتقادی‏

مبانی فلسفی نظام اقتصادی در اسلام با جهان‏بینی و اصول اعتقادی، به هم مرتبط و پیوسته است. به همین دلیل شناخت سیستم اقتصادی مستلزم شناخت مبانی فكری و فلسفی است؛ به عبارت دیگر سیستم اقتصادی از عقاید، اخلاق و احكام اسلامی تفكیك‏ناپذیر می‏باشد، چون فروع دین از اصول دین نشأت پیدا كرده است و همین انسجام فروع و اصول و اخلاق و ایمان است كه ضمانت اجرایی خمس و زكات را تأمین می‏كند؛ مثلاً قرآن در باب وجوب خمس اموال و لزوم پرداخت آن به صاحبان سهام (سهم امام و سهم سادات) می‏فرماید: «ان كنتم آمنتم بالله و ما انزلنا علی عبدنا یوم الفرقان؛(5) اگر به خدا و آن‏چه بر بنده‏اش (حضرت محمد) در روز جدایی (حق و باطل) نازل كرده ایمان و اعتقاد دارید، خمس مالتان را بپردازید.»

همان‏گونه كه می‏بینید در این‏جا ایمان و عقیده را پشتوانه و ضامن اجرای خمس قلمداد نموده است، زیرا اگر كسی به دروغ بگوید: خمس ندارم یا پرداخته‏ام، حكومت اسلامی در شرایط عادی حق تجسّس و تفحص ندارد، چرا كه پرداخت خمس به ایمان و اعتقاد مردم بستگی دارد. به همین دلیل خطاب در این‏گونه احكام با مؤمنان و متقین است و كسانی كه ایمان ندارند مخاطبان خمس نمی‏باشند.

فریضه خمس به دلایل مختلف مورد تهاجم قرار گرفته و عملاً كم‏رنگ شده است. این فریضه واجب الهی نه تنها از ناحیه دشمنان، تخریب می‏شود، بلكه گاهی از ناحیه مقدس‏نماها و برخی از مرشد نمایان و شِبه روشن‏فكران دینی نیز در معرض حمله و هجمه قرار گرفته و می‏گیرد.

پرداخت خمس و زكات در رشد اخلاقی و تربیتی پرداخت كننده نقشی اساسی ایفا می‏كند. قرآن می‏فرماید: «خذ من اموالهم صدقة تطهّرهم و تزكیهم؛(6) از اموال آنها صدقات را بگیر كه در پاك كردن و تزكیه و رشد معنوی آنها دخیل است، چرا كه هر عبادتی ظاهری دارد و باطنی. اراده و نیت و انگیزه شخصی، باطن عبادت و فرایض مالی را ترسیم می‏كند.

پرداخت خمس اموال به قصد قربت، آثار تربیتی و بركات اقتصادی در پی دارد، اما از نظر تربیتی، انفاقِ خمس اموال به مثابه دل كندن و رهایی از وابستگی آدمی به جذاب‏ترین مظاهر دنیوی است. قرآن می‏فرماید: «و انّه لحب الخیر لشدید؛(7) انسان علاقه بسیاری به مال دارد». از این‏رو مشكل‏ترین دستورات اسلامی، احكام مالی است.

انفاق مال از اهدای جان كمتر نیست. بسا افرادی در راه حفظ مال و منال از جان گذشته‏اند. حرّیت و آزاد منشی از آن كسی است كه از مال بگذرد و اصولاً اطاعت از خدا در انفاق مال، اثرات معنوی بسیار بزرگی دارد. قرآن با توجه به این حقیقت می‏فرماید: «لن تنال البرّ حتّی تنفقوا مما تحبّون؛(8) هرگز به مقام نیكوكاری نمی‏رسید، مگر این‏كه از آن‏چه دوست دارید انفاق كنید.»

بی‏دلیل نیست كه برخی از مفسّران جمله اول آیه «خذ من اموالهم صدقة تطهّرهم و تزكیّهم»(9) را به نجات از شرّ حبّ مال و بخل و حسادت، تفسیر كرده‏اند و كلمه «تزكّیهم» را رشد و ترقی معنوی و مادی دانسته‏اند؛ یعنی انسان با پرداخت خمس و یا زكات، از پلیدی‏های روحی و روانی پاك می‏شود و زمینه نزول بركات مادی و معنوی را فراهم می‏آورد.

بسیاری از مردم از ترس كمبود مال و فقر و ناداری، زكات و خمس نمی‏دهند، ولی اگر ایمان و توكل به خدا در كار باشد نباید از فقر و ناداری ترس و واهمه‏ای داشته باشند. از همه بالاتر این‏كه آن‏چه موجب اهمیت و عنایت خداوند به این فریضه می‏شود همان تقوا، اخلاص، خوش‏حالی مستمندان و بندگان خدا و بستگان پیامبر است. خدا در قرآن می‏فرماید: «من ذا الذی یقرض الله قرضاً حسناً فیضاعفه له؛(10) كیست كه به خدا قرض نیكو بدهد تا خدا آن را به صورت افزون برگرداند.»

ذات اقدس الهی نیازی به استقراض از بندگانش ندارد، می‏خواهد بفرماید: كسی كه به بنده‏ای قرض بدهد مثل این است كه این احسان و هدیه را به خدا داده است؛ در صورتی كه آن‏چه مورد توجه خدا واقع می‏شود اخلاص و تقوایی است كه باعث این عمل گردیده است. قرآن درباره قربانی كردن می‏فرماید: «لن ینال الله لُحُومها و لا دماؤها و لكن یناله التقوی منكم؛(11) هرگز گوشت و خون قربانی شما به خدا نمی‏رسد، و لكن تقوای شما كه باعث این عمل گردیده است به خدا می‏رسد.»

فقیر

در خمس هم همان قصد قربت و اخلاص است كه مورد توجه ذات اقدس الهی قرار می‏گیرد، چون این نوع انفاق كه با انگیزه پاك و نیت خالص و به قصد قربت انجام می‏شود به خدا می‏رسد، چرا كه اگر ایمان و اخلاص و امید به ثواب و علاقه به قرب پروردگار نبود هرگز كسی محصول زحمات خود را پرداخت نمی‏كرد. جوان مسلمانی در جنگ با ایران صندوقچه جواهراتی پیدا كرده بود و مقرّر شد آن را به فرمانده تحویل دهد. وقتی فرمانده صندوقچه را باز كرد چشم حاضران خیره ماند. فرمانده گفت: این جوان شاید صندوقچه دیگری هم پیدا كرده باشد. جوان با ایمان رگ‏های گردنش متورّم شد و گفت: «لو لا تقوای لما جئت بك؛(12) اگر تقوا نبود همین صندوقچه را هم پیش تو نمی‏آوردم.»

آری، انسان با اهرم تقوا و اخلاص از تمام مواضع عبور می‏كند تا به خدا می‏رسد.

... آثار اجتماعی خمس‏


1) حدید (57) آیه 25.

2) همان.

3) من لا یحضره الفقیه، ج 2، ص 618.

4) برای كسب اطلاعات بیشتر به كتاب علوم اسلامی (منطق و فلسفه) شهید مطهری مراجعه شود.

5) انفال (8) آیه 41.

6) توبه (9) آیه 103.

7) عادیات (100) آیه 8.

8) آل عمران (3) آیه 92.

9) توبه (9) آیه 103.

10) بقره (2) آیه 245 و حدید (57) آیه 11.

11) حج (22) آیه 37.

12) تاریخ طبری.

محمدباقر شریعتی سبزواری

مشاوره
مشاوره
در رابطه با این محتوا تجربیات خود را در پرسان به اشتراک بگذارید.