تبیان، دستیار زندگی
هر ساله با فرا رسیدن ماه مبارک رمضان، یکی از موضوعات مهم، اعلام روز اول ماه مبارک و همین طور روز عید سعید فطر است. به همین دلیل با حجت الاسلام و المسلمین علیرضا موحد نژاد، رییس ستاد استهلال دفتر رهبر انقلاب به گفتگویی صمیمی نشستیم.
عکس نویسنده
عکس نویسنده
نویسنده : سعید تیموری
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

چرا عید فطر ایران با عربستان متفاوت است؟!

هر ساله با فرا رسیدن ماه مبارک رمضان، یکی از موضوعات مهم، اعلام روز اول ماه مبارک و همین طور روز عید سعید فطر است. به همین دلیل با حجت الاسلام و المسلمین علیرضا موحد نژاد، رییس ستاد استهلال دفتر رهبر انقلاب به گفتگویی صمیمی نشستیم.

مصاحبه از: حجة الاسلام سعید تیموری- بخش احکام اسلامی تبیان
استهلال ماه، موحد نژاد

حجت الاسلام والمسلمین موحد نژاد در سال 1341 در تهران به دنیا آمد، دیپلم ریاضی - فیزیک گرفت و در مدرسه عالی شهید مطهری تحصیل کرد و دکتری خود را در رشته فقه و مبانی حقوق اسلامی از دانشگاه تهران به انجام رساند. ایشان نزدیک به چهل سال است که به طور خودآموز مباحث مختلف نجوم قدیم و جدید را پیگیری می کنند، هر چند که مدت کوتاهی را نزد مرحوم هبةالله ذوالفنون تلمذ کرده اند. ایشان اهل رصد نیز هستند و یکی از رکورد داران رویت هلال ماه در جهان به شمار می آیند. شاگردان بسیاری تربیت کرده اند. حجت الاسلام والمسلمین موحدنژاد از سال 1381 تاکنون در ستاد استهلال دفتر رهبری و نیز شورای تقویم موسسه ژئوفیزیک عضو فعال بوده اند.

- در عوام این مطلب خیلی مشهور می باشد و آن این است که یک ماه وقتی سی روز بود ماه بعدی بیست و نه روز می باشد و یا بالعکس. آیا این مطلب توجیه علمی و تأثیری در رویت هلال دارد؟
خیر همچنین مطلبی درست نیست به طور معمول و خیلی عادی می باشد که دو ماه پی در پی بیست و نه روز و یا سی روز باشد و مشکلی ندارد. حتی بین منجمان قابل قبول است که چهار ماه پی در پی سی روز باشد و یا سه ماه پی در پی بیست و نه روز. پس در نتیجه مسلم است که دو ماه پی در پی مثل هم باشد اشکالی ندارد پس  اینکه ماه شعبان بیست و نه روز است دلیل نمی شود که ماه رمضان سی روز باشد و این نظریه باطل است.

- چرا در ایران ما برای رویت هلال دچار مشکل هستیم و چه مشکلاتی از جهت مبانی فقهی مورد توجه می باشد.
نمی شود گفت که ما دچار مشکل هستیم در واقع یک بحثی است که راه های اثبات اول ماه چه می باشد؟ مثلا همه فقها می فرمایند اگر کسی به محاسبات نجومی یقین داشته باشد نیازی به رویت هلال ندارد و بنابر این همه فقها یقین بر محاسبات را کافی می دانند. همه فقها با این نظر موافقند که پیشگویی ماه با گفته منجمین ثابت نمی شود ولی اگر کسی یقین پیدا کند بر گفته آنان به اینکه هلال امکان رویت دارد کافی است و باید به یقین خود عمل کند و بسیاری از فقها اطمینان به امکان رویت را هم کافی می دانند.

بحث رویت هلال مانند بعضی از مسائل فقهی که در آنها اختلاف نظر وجود دارد، دارای اختلاف می باشد. که عمده این اختلافات در این بخش همین بحث رویت با ابزار است که قدیم وجود نداشته و الان هست

اما بحثی در اینجا مطرح است و آن این است که همه به این اطمینان و یقین نمی رسند و باید چه کنند؟ که در اینجا یا باید خودشان هلال ماه را ببینند و یا به گفته دو فرد عادل که هلال را دیده اند تکیه کنند. نمی شود گفت مشکل اختلاف فقط در اختلاف فقهی در مورد راههای اثبات اول ماه است زیرا در بعضی از موارد خود منجمین هم دچار اختلاف شده و نظراتشان متفاوت می باشد. یعنی یک منجمی می گوید احتمال رویت هلال است ولی منجم دیگری می گوید نیست. وقتی اختلاف ایجاد شد خود منجمین هم پناه می برند بر اقدام عملی برای رویت هلال. پس در این مواقع بحث استهلال و اقدام عملی برای رویت هلال اهمیت جدی پیدا می کند و ستاد استهلال برای کسانی که:
- به این محاسبات یقین ندارند.
- در جایی که کارشناسان بخش نجوم با هم اختلاف دارند.
کارش شروع می شود تا ببیند و روشن کند که نتیجه عملی چه می باشد.

- این اختلافات گاهی مبنایی است. مثلا بعضی از مراجع قائل به چشم مسلح در رویت هلال می باشند و بعضی دیگر نه. در این باره توضیح بفرمایید که منشأ این اختلافات چیست؟

بحث رویت هلال مانند بعضی از مسائل فقهی که در آنها اختلاف نظر وجود دارد، دارای اختلاف می باشد. که عمده این اختلافات در این بخش همین بحث رویت با ابزار است که قدیم وجود نداشته و الان هست. مثلا هلال هایی هستند که با چشم عادی قابل مشاهده نمی باشند ولی با تجهیزات قابل رویت است که در زمان معصومین(علیهم السلام) چنین امکاناتی نبود که در این جا فقها اختلاف نظر دارند. بعضی از فقها می فرمایند رویت با ابزار معتبر نیست. برخی می فرمایند معتبر است برای اینکه بالاخره صدق رویت می کند و هلال دیده شده است.
این یک اختلاف عمده و یک اختلاف دیگر هم مطرح است و آن هم در بحث رویت در دوردست است، مثلا سه هزار کیلومتر آن طرفتر که مثلا در کشور ایران ماه دیده نمی شود ولی در الجزایر رویت شود حالا این هلال که در دوردست دیده شده برای ما اعتبار دارد یا خیر؟ بعضی از فقها می فرمایند معتبر می باشد و برخی می فرمایند خیر معتبر نیست. پس اینها همه اختلافات فقهی است و در بعضی از مواقع نمود پیدا می کند.
بعضی ها فکر می کنند اگر رویت با ابزار قابل قبول باشد همه ماه ها باید یک روز زودتر شروع شود در حالی که اینطور نیست. برخی از ماهها، هلال با چشم عادی دیده می شود و به طریق اولی با ابزار هم قابل رویت است اما بعضی از ماهها با چشم عادی دیده نمی شود ولی با ابزار قابل مشاهده است. مثلا در طول 12 ماه پی در پی حدود سه یا چهار ماه می شود که با ابزار دیده شود ولی با چشم عادی قابل مشاهده نباشد خب این می شود اختلاف. حالا امکان دارد این ماه ها در ماه های حساسی مثل رمضان و شوال بیفتد و ممکن است اینطور نشود. بحث رویت در دوردست هم به همین ترتیب می باشد پس وقتی مراجع متعدد باشند و مبانی آنان فرق کند اختلافات نمود پیدا می کند.

- یکی از شرایط اثبات ماه شهادت دو فرد عادل می باشد. حالا وقتی که یک مرجع که خودش عادل می باشد و اعلام می کند ماه را دیده آیا ما نمی توانیم به گفته او اعتماد کنیم؟
بحث شهادت بر رویت این است که فرد خودش در واقع شاهد رویت باشد در حالی که اگر فقیه خودش دیده باشد که شهادتش قابل قبول است. اما اگر خودش ندیده باشد برای او شهادت داده باشند مثلا شخص عادلی دیده و فقیه به گفته او اعتماد دارد که می شود بحث شهادت بر شهادت که خود محل اختلاف است که آیا در بحث رویت هلال قابل قبول است یا خیر؟ که برخی از فقها گفته اند که در حقوق الله قابل قبول نمی باشد ولی در جاهایی که جنبه حق فرد یا به اصطلاح حقوق الناس باشد قابل قبول است که این خودش بحث مفصل فقهی است.
حال اگر فقیهی اعلام کند اول ماه برایش ثابت شده یک شاهد حساب نمی شود بلکه شاهد بر شهادت می باشد. حالا اگر چند شاهد آمدند و شهادت دادند اگر فقیه بگوید برای من ثابت شده که مثلاً اول ماه رمضان است و حکم کند که فردا اول ماه است، در اینجا حکم فقیه مورد بحث علما است که آیا اول ماه را ثابت می کند یا نه؟ آن هم نه از جنبه شهادت بلکه از راه حکم مرجع .

استهلال ماه

- آیا اعلام اول ماه از شئون مرجع تقلید می باشد یا ولی فقیه؟
اینجا طبیعتا اختلاف نظر و بحث ایجاد می شود کما اینکه ظاهراً از رویه عملی مراجع مشخص است که این بحث را از شئون مرجعیت می بینند والا اصلا در آن ورود نمی کردند. برخی نظرشان اینست که این مبحث از امور حکومتی نمی باشد و روزه گرفتن یا نگرفتن یک امر فردی و عبادی است که از شئون مرجعیت می باشد و نه فقط ولی فقیه .

- حال در اینجا سوال می شود که آیا ولی فقیه می تواند به گفته مرجعی که ماه برایش ثابت شده حکم کند و یا بالعکس مرجع به گفته ولی فقیه حکم کند؟

در اینجا شاید بعضی از مردم ندانند که در دفتر مقام معظم رهبری در بخش استهلال و دفاتر مراجع در همان شبهای استهلال برای ماه مبارک و ماه شوال ارتباط تلفنی برقرار هست که آیا برای شما گزارشی رسیده یا خیر. و اگر گزارشی به دستتان رسیده منبع آن از کجا بوده و عکس این مطلب هم جاری می باشد که از دفاتر برخی مراجع با بخش استهلال دفتر تماس گرفته و درخواست اطلاعات می کنند که آیا رویت شما با چشم بوده یا ابزار بوده و ارتباطاتی از این قیبل.

بخش استهلال با 150 گروه آموزش دیده و تخصصی در اکثر نقاط آماده دریافت گزارش است این گزارشات موثق می باشند و می توان گفت با تلاش این گروه ها با این تجهیزات و امکانات، امکان مخفی ماندن هلال از چشم آنان نیست

منتها اغلب مشکلات سر اختلاف فتوایی می باشد. مثلا یک مرجعی در چند جا گزارشاتی به دستش رسیده اما بخش استهلال با 150 گروه آموزش دیده و تخصصی در اکثر نقاط آماده دریافت گزارش است این گزارشات موثق می باشند و می توان گفت با تلاش این گروه ها با این تجهیزات و امکانات، امکان مخفی ماندن هلال از چشم آنان نیست.
بنا بر این مشکل سر این مسائل نیست که مثلا یک مرجع در جایی اطلاعی به دستش رسیده باشد و آن اطلاعات از چشم ستاد استهلال پوشیده باشد. اگر اینطور باشد احتمالش خیلی ضعیف است. الحمدلله افراد متخصص و تجهیزات پیشرفته امکان این احتمالات را ضعیف می کند پس از جهت شناخت موضوع، ستاد استهلال با این امکانات وقتی بسیج می شود برای این کار کافی است که آیا هلال قابل رویت است یا خیر؟ و خیلی از فقها و مراجع بر همین امر تکیه می کنند در این سالهای اخیر همین طور بوده. فقط می ماند مبحث اختلاف فتوا؛ مثلا یکی از مراجع وقتی که مقام معظم رهبری اول ماه برایشان ثابت شد حتی حکم هم کردند بعد این مرجع بزرگوار فرموده بودند که اگر ما در فتوا با ایشان یکی بودیم قبول می کردیم اما ما می دانستیم که رویت با ابزار بوده و ما رویت با چشم عادی را ملاک می دانیم و معتبر است .

که در اینجا موضوع، مشخص ولی فتوا مختلف می باشد و هر مرجعی مبانی خودش را دارد.

- حال اگر مرجع اعلام کند ولی فقیه هنوز اعلام نکرده باشد، مردم باید به گفته کدام عمل کنند ولی فقیه یا مرجع؟
تشخیص موضوع با خود مکلف می باشد خصوصا در جاهایی که فقیه و حاکم حکم نمی کنند که اغلب  در مورد مراجع همین طور است و حکم نمی کنند. اگر دقت کرده باشید اعلامیه هایی که ستاد استهلال می دهد به این صورت است که اول ماه برای مقام معظم رهبری ثابت شده و از لفظ حکم بسیار کم استفاده می شود.
حال سوال می شود وقتی برای مرجع یک فرد رویت اثبات می شود برای او کفایت می کند یا نه؟
همه فقها می فرمایند خیر کفایت نمی کند. پس در اینجا ما باید ببینیم که مکلف خودش چی به دست آورده که بتوان به آن تکیه کرد. مکلف باید برود بررسی کند یا خودش ببیند یا دو شاهد عادل شهادت بدهند یا به بررسی های نجومی یقین پیدا کند و خلاصه به راههایی که در رساله ها آمده است رجوع کند. پس مکلف در این شرایط موظف است خودش تحقیق و بررسی نماید. حال در اینجا سوال است که وقتی فقیه برایش ماه ثابت شده است حال با چشم یا ابزار، حالا آیا مکلفی که هنوز شک دارد که واقعاً  هلالی دیده شده است یا نه  باید به گفته مرجعش عمل نماید یا باید خودش موضوع رابررسی نماید؟ جواب این است که باید خودش بررسی نماید که با در نظر گرفتن فتوای مرجعش در مورد ثبوت اول ماه و راههایی که برای ثبوت آن فرموده است آیا اول ماه برایش ثابت می¬شود یا نه؟

در اینجا شاید بعضی از مردم ندانند که در دفتر مقام معظم رهبری در بخش استهلال و دفاتر مراجع در همان شبهای استهلال برای ماه مبارک و ماه شوال ارتباط تلفنی برقرار هست که آیا برای شما گزارشی رسیده یا خیر. و اگر گزارشی به دستتان رسیده منبع آن از کجا بوده و عکس این مطلب هم جاری می باشد که از دفاتر برخی مراجع با بخش استهلال دفتر تماس گرفته و درخواست اطلاعات می کنند

مثلا حضرت آیت الله خوئی حکم حاکم را ثابت کننده اول ماه نمی دانستند ولی دفتر ایشان اول ماه را اعلام می کرد. از ایشان سوال کردند شما که حکم حاکم را در اول ماه قبول ندارید پس چرا دفتر شما اول ماه را اعلام می کند که ایشان در پاسخ می فرمایند شاید کسی با این اعلام ما اطمینان حاصل کند که هلال دیده شده است چرا که فکر می کند حتما حساب و کتابی در کار بوده و این اثبات بی دلیل برای مرجع رخ نداده است.

- سوال عمده دیگر این است که افق کشور ما با عراق نیم ساعت اختلاف دارد و همینطور  با عربستان و کشورهای همسایه، اختلاف افق کمی داریم. حال اصلا افق در اثبات ماه تأثیرگذار است یا خیر؟ یا اختلاف ها بر اساس همین اختلاف فتوا می باشد؟
در مورد کشور عربستان که بنده خودم تحقیق داشتم غالباً بحث نه سر اختلاف افق هست نه سر اختلاف فتوا. بلکه در عربستان آن چیزی که عملی می شود رویت هلال است که در آن کشور تقویمی معروف است به نام تقویم ام القری آنها ملاکی که در استخراج تقویم دارند ملاک خاصی است. آن ملاک این است وقتی غروب آفتاب در مکه اتفاق می افتد قبلا ماه از مقارنه گذشته باشد و جرم ماه بعد از غروب خورشید غروب کند در این صورت آن شب، شب اول ماه است که این، ملاک محاسبه تقویم می باشد. اما خودشان در اول این تقویم آورده اند که ملاک در اثبات شرعی ماه رویت هلال است و افراد را اعزام می کنند برای رویت هلال تا گزارش بدهند اما مشکل ما با عربستان سر کسانی است که تجربه کمی دارند و یا زود به رویت هلال یقین حاصل می کنند برخی کشورهای اسلامی هم متأسفانه همین مشکل را دارند که توهم در رویت با رویت واقعی اشتباه گرفته می شود که ما در ستاد استهلال الحمدلله این مشکل را نداریم که در صورت گزارش از افراد، سوالات دقیقی از آنها می شود که مشخص شود رویت آنان رِویت قابل قبولی هست یا توهمی است .
مشکل ما این است نه اختلاف فتوایی و نه اختلاف افق . اما در برخی کشورهای دیگر از جمله عراق منشأ اختلاف، اختلاف فتوایی می باشد.
پس غالباً بحث افق موجب اختلاف نمی باشد. مثلا وقتی در عربستان عید اعلام بشود ما می رویم و تحقیق می کنیم و می بینیم چند نفر این گزارش ها را داده اند که چه بسا انسان های راستگویی هم هستند ولی شاید تجربه کافی را نداشته باشند و توهم رویت کرده باشند. زیرا برای ما مسلم است و در واقع تجربه های مکرر نشان داده که هلالی که ادعای رویتش شده است قطعاً غیر قابل رویت بوده است و مثل ستاد استهلال ما در آنجا شخص را سوال پیچ نمی کنند تا اطمینان حاصل شود .

استهلال ماه

- اگر در بحث افق، امت اسلامی وحدت داشته باشند و همه با هم یکپارچه عید را اعلام کنند آیا برای عظمت و هیبت اسلام بهتر نیست؟
در بحث افق اگر ما بخواهیم امکان رویت هلال در هر منطقه ای را به صورت جداگانه داشته باشم مثلا در تهران و جاکارتا و بیروت داشته باشیم و هر مسلمانی در هر جایی هست بگوید در همان جا رویت هلال داشته باشم طبیعتا اختلاف در اینجا به دو روز هم می رسد حتی به سه روز هم می رسد اما اگر ما بگوییم نه نمی خواهیم در همان منطقه ماه دیده شود ما می خواهیم در یک جایی از جهان دیده شود بله اینطور اختلافات کم می شود. اما جزئیاتی در این مسئله پیش می آید که دارای ظرایف نجومی می باشد و در این موضوع  مباحثی در بین بزرگان مطرح است و باید تخصصی مطرح شود .
به هر حال همایش هایی در کشورهای اسلامی گذاشته شده و نظراتی اعلام شده که همه کشورها متفق بر یک روز باشند در عید یا بطور کلی در اول ماههای قمری اما باید بررسی نمود این طرح ها از نظر نجومی استحکام دارند یا خیر و بعد از اثبات صحتشان به لحاظ نجومی به لحاظ فقهی نیز قابل پذیرش باشند. اما به لحاظ نجومی کارهایی شده ولی به لحاظ فقهی نمی شود نظریه آنها را قبول کرد. اگر تا وقتی که طرح از لحاظ نجومی پایه محکمی نداشته باشد و تا از نظر مبنای فقهی، قابل استدلال برای همه فقهای جهان اسلام نباشد نمی شود آن را عملی کرد . که بالاخره إن شاء الله در  حکومت جهانی امام زمان(عج) این مشکلات حل خواهد شد.

- روایاتی وجود دارد که می گویند یکی از نشانه های آخرالزمان، گم شدن ماه می باشد. آیا می شود آن را به همین مبحث رویت هلال مرتبط دانست یا خیر؟

مشکل ما با عربستان سر کسانی است که تجربه کمی دارند و یا زود به رویت هلال یقین حاصل می کنند برخی کشورهای اسلامی هم متأسفانه همین مشکل را دارند که توهم در رویت با رویت واقعی اشتباه گرفته می شود که ما در ستاد استهلال الحمدلله این مشکل را نداریم که در صورت گزارش از افراد، سوالات دقیقی از آنها می شود که مشخص شود رویت آنان رِویت قابل قبولی هست یا توهمی است

بله یک روایتی داریم در متون شیعه که وقتی امام حسین علیه السلام را کشتند فرشته ای به امر الهی ندا داد و مردم را نفرین کرد که ای امتی که قاتل عترت نبیتان هستید خدا شما را موفق به روزه و عید فطر و عید قربان نکند.(لا وفقکم الله لصوم و لا فطر و لا أضحی) گویا معنای آن این است که شما دیگر زمان ابتدای رمضان و عید فطر و یا قربان را نخواهید فهمید. که بعضی از علما روایت را چنین معنا می کنند که وقتی که امام معصوم حضور داشتند ولی نمی خواستند به نظر معصوم عمل کنند و در واقع ائمه نمی توانستند نظر فقهی خودشان را بیان کنند. چون خلفا با آنان برخورد می کردند طبعاً زمان واقعی این روزها مبهم می شد حال در زمان غیبت که وضعیت بدتر می شود چون اختلافات فقهی زیاد می شود و دسترسی به معصوم  نیز نیست. ولی بعضی ها گفته اند روح همه عبادات، از جمله نماز، روزه، عید و ... در وجود معصوم است. وقتی مردم به معصوم بی اعتنا شدند و توجه نکردند در واقع روح همه این اعمال از بین می رود.

- با توجه به اینکه چند روز تا پایان ماه مبارک باقی نمانده آیا شما پیش بینی دارید که ماه مبارک 29روزه است یا 30روزه؟
بله پیش بینی رویت هلال مبتنی بر تجربه های طولانی در این زمینه است و پیش بینی این است که این هلال در صورت شرایط مساعد جوی با ابزار دیده می شود یعنی غروب روز بیست و نهم که سه شنبه می شود هلال در همه ایران با ابزار قابل رویت است و با چشم عادی هم در قسمت های جنوبی ایران با شرایط کاملاً مناسب جوی قابل رویت است اما در بخش های شمالی ایران رویتش با چشم غیر مسلح دشوار خواهد بود این پیش بینی ماه شوال امسال است. بنا بر این ما با این روال ظاهراً مشکلی نمی بینیم که ماه مبارک رمضان 29 روزه تمام شود .

- آیا در همه ماهها استهلال انجام می شود؟
یکی از مواردی که مردم خوب است بدانند این است که در همه ماهها استهلال انجام می شود و گزارش آنها در ستاد استهلال بطور مرتب ثبت می شود و نتایج حاصل از آن در استخراج تقویم رسمی کشور بکار گرفته می شود تا حتی الامکان تفاوتی بین تقویم و نتایج استهلال بوجود نیاید می توان گفت در حدود 12 سال اخیر این موارد اختلاف سه یا چهار مورد در بین حدود 140 مورد بوده است. در ماه های رمضان و شوال حدود 150 گروه، رصد را انجام می دهند ولی در بقیه ماهها بین 40  تا 50 گروه.

- یکی از سوالات متداول مردم اینست که چطور در کشورهای دیگر دیده می شود ولی ایران نه؟
بله یکی از سوالات متداول مردم این است که در کشورهای همسایه اول ماه یک روز زودتر اعلام شده  بنا بر این ماه یک روز زودتر دیده شده است اما چطور ما با این همه بسیج امکانات نتوانسته ایم هلال را ببینیم؟ قبلاً در سوال مربوط به اثبات اول ماه در عربستان به مشکل توهم در رویت اشاره شد و نکته دیگر این است که ممکن است در یک کشور اسلامی با تکیه به رویت هلال در دور دست و نه رویت در کشور خودشان حکم به اول ماه کنند بنا بر این اگر ما بخواهیم به این اثبات ماهها تکیه کنیم در واقع تکیه به امور مجهولی کرده ایم که قابل قبول نیستند.


مشاوره
مشاوره
در رابطه با این محتوا تجربیات خود را در پرسان به اشتراک بگذارید.