چرا تقلید می کنیم؟

چرا تقلید می کنیم؟

هر کسی که دچار سرماخوردگی شود با مراجعه به پزشک، نسخه ای و دارویی دریافت می کند. داروی این بیماری، چنان روشن است که بسیاری از مردم برای درمان سرماخوردگی نیازی به مراجعه به پزشک نمی بینند و خود به تهیه و مصرف دارو اقدام می کنند؛ اما برای درمان سردردهای کهنه و مزمن، مراجعه به پزشک ضروری تلقی می شود. برای تشخیص عامل این بیماری، غالباً پزشک به تهیه آزمایش ها و عکس های رادیولوژی دستور می دهد.

اگر نتیجه این آزمایش ها و عکس ها را نزد چند پزشک متخصص ببریم، احتمالاً با تشخیص های مختلف روبه رو می شویم. یکی، پس از بررسی دقیق، این بیماری را میگرن می داند و نسخه میگرن می نویسد. دیگری، نسخه سینوزیت و سومی، داروی عصبی و آرام بخش تجویز می کند. بیمار که در این موقعیت قرار می گیرد، علاوه بر سردرد به حیرت نیز دچار می شود، زیرا یقین دارد که از این سه، حداقل دو نفر در تشخیص بیماری او اشتباه کرده اند و نسخه آن ها درمان بخش نیست. این حیرت چندان دوام ندارد. زیرا روش عقلانی در حل چنین مشکلی، مراجعه به پزشک پرتجربه و آگاه تر است. احتمال اشتباه این پزشک تنها 5 درصد است. در حالی که دیگران بیش از20 درصد احتمال اشتباه دارند.

برای تشخیص پزشک برتر، نباید به شاخص هایی مانند زیبایی چهره، تمیزی مطب یا کمی ویزیت توجه کرد. اظهار نظر کاسب محله یا راننده تاکسی هم اعتباری ندارد. پزشکی که دانشجویان این رشته به برتری او گواهی دهند، از نظر عقلی برای ما معتبر محسوب می شود. بیمار با استفاده از همین راهنمایی عقل، بلافاصله نسخه درمانی او را به کار می بندد. اگر پس از مصرف دارو، سردرد او معالجه شد که دعاگوی او خواهد بود و اگر پس از طی دوره درمان، سردرد او افزون تر گشت و نتیجه معکوس حاصل شد، در این شرایط بیمار مقصر و محکوم نیست؛ زیرا او به بهترین کاری که از نظر عقلی پسندیده است اقدام کرده بود. مراجعه به هر پزشک دیگر، کاری خلاف دستور عقل بود؛ زیرا احتمال خطای آنها بیشتر از این بود. پزشک هم مقصر و محکوم نیست؛ زیرا اگر بازخواست گردد، با سرافرازی خواهد گفت: من دوران تحصیل خود را به خوبی گذرانده ام؛ سابقه علمی نیکویی دارم؛ در تشخیص بیماری نیز نهایت تلاش خود را به کار گرفتم و بدون غرض ورزی و با رعایت روش متعارف، به کار خود پرداختم و ممکن است در مواردی هم اشتباه کرده باشم. این موارد اشتباه در مقایسه با 95 درصد دیگر که درمان من نتیجه داده است، طبیعی و لازمه عمل یک انسان غیر معصوم است.

سخن این پزشک بر پایه منطقی استوار بناشده است و او اگر کوتاهی نکرده باشد، مستحق تنبیه و مجازات نیست؛ بلکه در دریافت اجرت و ویزیت نیز معذور است؛ زیرا وجود این پزشک در میان مردم مغتنم و موجب درمان 95 در صد بیماران خواهد بود.

اختلاف نظر پزشکان در تشخیص بیماری مذکور نیز بنیان علم پزشکی را ویران نمی کند و نباید ما را یک باره از هر پزشک متخصص ناامید و متنفر گرداند. این گونه اختلاف ها از نظر کمّی و کیفی، لطمه ای به ساختار دانش پزشکی وارد نمی کند، زیرا موارد آن در مقایسه با موارد غیر اختلافی، زیاد نیست و از نظر کیفیت هم تنها در بیماری های خاص بسیار پیچیده مشاهده می شود.

شبیه همین داستان در علوم حوزوی مو به مو جاری است؛ پاسخ دسته ای از مسائل فقهی، فلسفی، تفسیری و... روشن و به منزله نسخه سرماخوردگی، اجماعی است. در این مسائل، تقلید(پیروی از عالم کارشناس) هم نیاز نیست. اما در پاره ای از مسائل پیچیده، در بین عالمان دین اختلاف نظر وجود دارد. در این اختلاف نظر، تنها یکی از آراء می تواند حق و مطابق واقع باشد و آرای دیگر، همه باطل و اشتباه است. اگر این اختلاف نظر مربوط به مسائل فقهی و احکام عملی باشد، انسان برای رفع سرگردانی خود باید به فقیه اعلم یعنی متخصص کار کشته ای که احتمال اشتباهش از دیگران کمتر است، مراجعه کند. برای تشخیص صاحب نظر اعلم، نیز نباید به نظر خود یا امثال خود اکتفا کرد و لازم است از کسانی که با حوزه درس عالمان فقه، ارتباط علمی دارند، سوءال شود و نظر آنها ملاک خواهد بود.

در این مرحله، مراجعه به این فقیه و عمل به فتوای او، دلیل عقلی کامل و حجت شرعی است؛ زیرا مراجعه به هر فقیه دیگر با احتمال اشتباه بالاتری رو به رو است. پس از این، اگر ـ در این دنیا یا در سرای دیگر ـ معلوم شود که فتوای این فقیه نسخه ای خلاف واقع بوده، مکلف مقصر و محکوم نیست؛ زیرا به بهترین طریق ممکن اقدام کرده است. فقیه هم محکوم نیست؛ زیرا مراحل تحصیل خود را به خوبی گذرانده و به هنگام صدور فتوا، نهایت تلاش خود را (اجتهاد) به کار گرفته است؛ از این رو پیش خود و خدا سر افراز است. این مقدار اشتباه هم لازمه جایزالخطا بودن نوع انسان است.

این فقیه اجر معنوی تلاش خود را دریافت خواهد کرد؛ زیرا مجموعاً وجود این فقیه در پاسخ گویی به نیاز جامعه، ضروری و کارگشا است و فقیه حق ندارد که به بهانه احتمال خطا از مسئولیت فتوا شانه خالی کند.

در مواردی که فقیه به حکم واقعی دست پیدا می کند و تلاش او نتیجه مطلوب می دهد، تشویق ویژه ای نیز نصیب او می گردد، «للمصیب اجران و للمخطی أجر واحد»؛ فقیهی که به حکم واقعی رسیده است، دو پاداش و آن که خطا کرده، یک پاداش دارد.

اختلاف نظر عالمان دین در پاره ای مباحث، بهانه موجهی برای به دریا ریختن کل میراث فقهی و دینی نیست و نباید ما را نسبت به دانش دین دل سرد و بدبین نماید. دانش فقه، تلاش بشر برای کشف پیام خداست که در دامنه پهناوری نتیجه داده و در مناطقی هنوز به نتیجه قطعی نرسیده است. این موارد ابهام، نباید آن دامنه پهناور را سیاه و تاریک کند.

در مشکلات عام اجتماعی، لازم است یک رأی فقهی بر سایر نظریه ها برتری یابد و در صحنه مناسبات اجتماعی، بر اساس آن عمل شود؛ گرچه سایر نظریه های علمی نیز در جای خود محفوظ خواهد بود.

منابع:

مجله پرسمان، مرداد 1383، شماره 23   (مطلبی از محمد نوری)

سایت حوزه